یادداشت:

"انرژی ناشی از تداوم رشد و توسعه پویا، تامین کننده

نیروی محرکه همه جانبه "

 

دکتر آوات آرمان طاهر پور، رییس بنیاد نخبگان استان کرمانشاه

مهراب سیف پور، سعید حیدریان

 

این اندیشه که "دانش قدرت است"  و به تعبیر اسلامی آن "العلم سلطان" سر لوحه رشد و توسعه بسیاری از کشور ها قرار گرفته است، و همان است که در مراجع و متون غربی به knowledge is power ترجمه شده است. گروهی علوم و فنون و فضای حاکم برآن را از آن جهت برمی­گزینند که بتوانند جهان را تبیین کنند و بفهمند و از آن برای زندگی خود و دیگران برداشت های کارآمد و سازنده داشته باشند. رویکرد دگردیسی شده دیگر که محمل معنوی آن به عمد (البته) یا سهو(!) مغفول مانده و بخش دیگری از جامعه بشری آن مسیر را انتخاب کرده اند، علم با رویکرد تغییر جهان و کسب قدرت در مسیر تملک طبیعت خواسته و آموخته شده است. نتیجه این رویکرد اخیر منجر به بحران های زیست محیطی برخی لاینحل و پنجه بر رخ طبیعت کشیدن شده است.

وجود زمینه های رشد همه جانبه یکی از مولفه های توسعه در هر کشوری است، و اساسا" اینرسی ناشی از دینامیک رشد و توسعه، تامین کننده نیروی محرکه و امنیت همه جانبه است. برهم خوردن اینرسی ناشی از دینامیک رشد و توسعه در همه زمینه های علمی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی سبب سلب توانایی جامعه، از پیشبرد اهدف عالیه خود می شود. به مفهوم معکوس این بدان معناست که ساختار نیرومند رشد پویا (دینامیک)، به خودی خود مانع از اثر گذاری و ورود فاکتورهای نامطلوب و متوقف کننده در سازوکار رشد پویا (دینامیک) می شود، و هر عامل مانند آن را متوقف کرده، مسیر آن را تغییر می دهد و یا حذف می کند.

از اهداف ملی و مهم هر کشور می تواند رسیدن به قله های پیشتازی در علم و فناوری باشد. این مهم با اولویت سرمایه گذاری ها بر نیروی انسانی کارآمد، مستعد و نخبه، و به موازات آن تحقیق و توسعه (Research and Development) امکان پذیر است. برخی کشور ها در دهه های گذشته تا به امروز با سرمایه گذاری گسترده در این بخش ها و با در نظر گرفتن آن به عنوان اولویت اصلی، به پیشتازی در علم و فناوری رسیده اند. امروزه برخلاف گذشته فقط برخی از کشورها صاحب تکنولوژی برتر نیستند. در دهه های اخیر برتعداد کشورهایی که در زمینه پیشرفت های علمی در تمام یا برخی شاخه های علم حرف اول را می زنند افزوده شده، و تولید کنندگان منابع اولیه (Primary Sources) محتوای علمی بیشتر شده اند. در حال حاضر رقابت در این زمینه بسیار نزدیک است و کشور ها سرمایه گذاری بالایی در این زمینه ها و نیز کارآمد سازی نیروهای مستعد، تحصیل کرده و نخبه خود می کنند.

اروپای غربی و ژاپن با تامین بودجه کافی برای تحقیق و توسعه از قدرت نسبی برخوردار شدند و برای ده ها سال، جهانی با سه قطب یا مرکزیت را در علم و فناوری تشکیل داده اند. در حقیقت می توان دو دهه گذشته را دهه های خیزش علم و فناوری جدید در منطقه آسیا نامید. کشورهایی مانند چین و کره جنوبی در این مورد قابل توجه هستند. در این میان، چین تلاش می کند به یک ابر قدرت علم و فناوری تبدیل شود، و کره جنوبی خود را رقیب بسیاری از کشورهای اروپایی جلوه داده است. رشد سرمایه گذاری چین در تحقیق و توسعه، حدود 30 % رشد جهانی بودجهR&D  و معادل مجموع رشد سرمایه گذاری آمریکا و کشورهای اتحادیه اروپاست. امروزه شاهد فعالیت کشورهای جنوب، جنوب شرقی و غرب آسیا هستیم. به گواهی پایگاه های علمی و استنادی، ایران گوی سبقت را از کشور های منطقه غربی از آسیا ربوده و خود را به صورت رقیبی قوی معرفی کرده است.

در بسیاری از موارد ازسوی کشور های صاحب علم و تکنولوژی فقط بخشی از علم در اختیار گذارده می شود، به عبارت دیگر همان بخش علم کاربری (و نه کاربردی) از فناوری وارداتی در اختیار گذاشته می شود. به این ترتیب بخشی از علم داده یا فروخته می شود تا از یک سو با "علم نوین بازاریابی" بازار خود را یافته، و از سوی دیگر نیازمندی به آن محصولات به مرزهای اعتیاد نزدیک شود، و سپس آنها را با تحریم در مسیر تصلب قرار داده، تا با توجه به نیاز شدید ایجاد شده سازوکار به زانو درآوردن فعال شود. بنابراین باید بتوان فناوری های مورد نیاز کشور را بومی سازی (Localization) کرده و از نتایج آن بهره مند شد. لازمه این مهم این است که علاوه بر تولید کنندگی به عنوان منبع اولیه دانش و فناوری پویا، ظرفیت بومی سازی علوم و فنون اکتسابی را نیز در حد عالی و به روز داشته باشیم، و علاوه بر این دانش خود را با علوم و فنون نوظهور روز دنیا با رویکردی سازوکاردار تطایق (Adaptation) دهیم. لذا لازم است که همه دستگاه ها از یک سازو کار مناسب برای به روز رسانی دانش کاربردی مورد نیاز خود استفاده کنند و بهره ببرند. برای این مهم باید اتاق های فکر کارآمد تشکیل شود و حرکت های علمی سایر کشور ها نیز با دقت رصد و تحلیل شوند، که آنها واقعا" در یک زمینه خاص و مورد نظر چه مجموعه فعالیت هایی را انجام می دهند. همچنین دربرهه های مهم باید به تولید تقاضا محور نسبت به تولید تمایل محور اولویت بخشید.

به نظر می رسد در دنیای امروز علم بر سه مبنای کلی طبقه بندی شده است: یکی علم عام (علم عمومی) است که همه به گونه روزمره از آن استفاده می کنیم، و اغلب شامل علوم اکتسابی و وارداتی و شاید مجموعه دانش و معارف فردی و اجتماعی است. مانند دانش بهره گیری از گوشی های هوشمند و اینترنت و سایر موارد مهم دیگر. دیگری علم بومی شده است که شامل بومی سازی علوم و فنون وارداتی و اکتسابی و فرم های بومی شده آنهاست، و نوع دیگری از علم، علم فوق العاده و شاید علم پنهان است. بدین معنا که موارد کشف شده و حتی ساز و کار های آن نیز به صورت مدون و سال­ها (بلکه دهه ها) جلوتر و فراتر از علوم رایج در سطح اجتماع تهیه شده، و مراحل تجربی موفق آن نیز طی شده است، اما اجتماع، شرایط، سیاست ها، مصالح و اقتصاد آن اجتماع جهت پذیرش مجوز ورود این نوع علوم را به زندگی روزمره محتملا" ندارند، و ممکن است سال ها یا دهه ها طول بکشد که شرایط این پذیرش در جامعه ای برای بروز و بهره برداری از آن به وجود آید. از اینرو، لازم است که دستگاه های اجرایی در مباحث مربوط به خود از دانش پویا، علوم بومی و علوم از نوع سوم بهره ببرند، چون در این صورت است که همواره لااقل یک قدم از شرایط بروز مشکلات جلوتر خواهند بود. همچنین می بایست به اهمیت "فناوری مغز" و "فناوری ایده" و اثر آنها بر موارد یاد شده توجه موشکافانه داشت.

برای نیل به مقاصدی مانند این، باید به تناسب مناسبی بین بهره وری تحقیق و توسعه و هزینه کردها با دیدگاه کارشناسی و نخبگانی دست یافت. تکیه بر نیروی انسانی، مستعد، خبره و نخبه کارآمد در کنار تحقیق و توسعه، مهم ترین پیشران نوآوری هستند. این نوآوری در قالب تولیدات و فرآیند ها می تواند منجر به افزایش رفاه اجتماعی و ارتقای سطح زندگی مردم شده و به دنبال آن ایجاد دانش، فناوری، کارآفرینی و اشتغالزایی شود. داشتن نگاه جامع و کلان، دیدگاه منطقی بر بازخورد صحیح از اعتقاد به ظرفیت های پنهان و ارزش های جامعه نخبگانی و استعداد های برتر، زمینه عملکرد وسیع تری ایجاد می کند. با ترویج صحیح علم و تبین آن برای کسب پایگاه و جایگاه مردمی، و شتاب به حرکت توسعه از نهاد خانواده ها می توان به بهره گیری از منابع عظیم استعداد های برتر کشور به صورت برنامه ریزی شده و با مشارکت خانواده ها پرداخت. این امر مستلزم ملموس شدن خدمات و علم برای جامعه (همه گیری اهمیت علم و نه علم زدگی) است.

با الهام از ماهیت فرآیند های شیمیایی و بیوشیمیایی، می توان به این مدل توجه کرد که با کشف دقیق عناصر دخیل در مکانیسم یک فرآیند تحقیق، قادر خواهیم بود اثر معرف ها و فاکتورهای موثر بر مسیر آن را به صورت کارآمد مشخص کرد، و از آن طریق به صورتی کنترل شده و تحت اختیار، سرعت و بازدهی جریان آن را تحت کنترل درآورد. با توجه به رویکرد بیان شده می توان از اتلاف وسیع سرمایه و انرژی مادی و معنوی پرهیز کرد و اقتصادی تر و عملی تر عمل کرد.